SÉNAT DE BELGIQUE BELGISCHE SENAAT
________________
Session 2012-2013 Zitting 2012-2013
________________
24 mai 2013 24 mei 2013
________________
Question écrite n° 5-9138 Schriftelijke vraag nr. 5-9138

de Karl Vanlouwe (N-VA)

van Karl Vanlouwe (N-VA)

au vice-premier ministre et ministre des Affaires étrangères, du Commerce extérieur et des Affaires européennes

aan de vice-eersteminister en minister van Buitenlandse Zaken, Buitenlandse Handel en Europese Zaken
________________
Les conséquences du retrait d'Afghanistan des soldats de l'OTAN sur la stabilité en l'Asie centrale Het effect van de terugtrekking van NAVO-soldaten uit Afghanistan op de stabiliteit in Centraal-Azië 
________________
OTAN
Afghanistan
Asie centrale
intégrisme religieux
Service européen pour l'action extérieure
extrémisme
radicalisation
NAVO
Afghanistan
Centraal-Azië
religieus conservatisme
Europese Dienst voor extern optreden
extremisme
radicalisering
________ ________
24/5/2013Verzending vraag
10/10/2013Antwoord
24/5/2013Verzending vraag
10/10/2013Antwoord
________ ________
Herkwalificatie van : vraag om uitleg 5-3320 Herkwalificatie van : vraag om uitleg 5-3320
________ ________
Question n° 5-9138 du 24 mai 2013 : (Question posée en néerlandais) Vraag nr. 5-9138 d.d. 24 mei 2013 : (Vraag gesteld in het Nederlands)

D'ici fin 2014, toutes les unités de combat de l'OTAN se seront retirées d'Afghanistan. Par la suite, seules quelques unités chargées de l'entraînement d'unités de l'armée et de la police afghanes resteraient sur place.

L'actuel retrait est plutôt basé sur le mécontentement relatif à à l'implication militaire en Afghanistan dans les pays qui y envoient des troupes et à une lassitude générale quant à la question afghane.

Le Tadjikistan, l'Ouzbékistan, le Kirghizistan, le Turkménistan et le Kazakhstan, anciennement des pays soviétiques, sont situés au nord de l'Afghanistan. Depuis leur indépendance en 1991, ces pays connaissent une relative stabilité parce que la plupart des chefs d'État et de gouvernement sont restés en place et ont renforcé leur pouvoir grâce à la corruption, au détriment de la démocratie et des droits fondamentaux de l'homme. Ces présidents sont maintenant très âgés et il est difficile de prévoir la manière dont se passera la succession dans un pays dont la population a été opprimée pendant deux décennies.

La Shanghai Cooperation Organization, composée des cinq pays d'Asie centrale plus la Chine et la Russie, décrit son rôle premier comme la lutte contre les trois maux que sont l'extrémisme, le séparatisme et le terrorisme. Ces trois dénominations vagues peuvent s'appliquer à n'importe quelle forme de mécontentement public, ce qui a déjà envoyé de nombreuses personnes en prison.

On constate aussi un fondamentalisme croissant en Asie centrale, notamment au Tadjikistan et dans la vallée densément peuplée de la Ferghana, aux frontière de l'Ouzbékistan, du Kirghizistan et du Tadjikistan. Ainsi, le groupement Hizb-ut-Tahrir a pour objectif de renverser les régimes autoritaires et d'instaurer un califat islamique en Asie centrale. Vu le retrait imminent des troupes de l'OTAN de l'Afghanistan, les craintes se généralisent au sujet du retour de nombreux fondamentalistes originaire d'Asie centrale afin de mettre leurs régimes sous pression. Des réseaux clandestins ont déjà été constitués et leur nombre de partisans est en augmentation.

Il reste toutefois difficile d'évaluer l'impact réel de Hizb-ut-Tahrir et d'autres groupements similaires parce que les régimes autoritaires ne se privent pas de les accuser de tout ce qui va de travers dans leur pays. Cela peut aller de l'opposition politique jusqu'au journalisme d'investigation et aux ONG internationales, sans oublier les trafiquants de drogue provenant d'Afghanistan et les groupements indépendantistes de la région.

1) Comment le ministre envisage-t-il l'évolution de la relative stabilité interne dans les républiques d'Asie centrale étant donné l'âge avancé des chefs d'État ?

2) Comment évalue-t-il le développement des groupements fondamentalistes en Asie centrale ?

3) Quel rôle le Service européen pour l'action extérieure peut-il jouer dans ce contexte ?

 

Tegen eind 2014 zullen alle gevechtseenheden van de NAVO-troepenmacht uit Afghanistan vertrokken zijn. Daarna zouden er enkel nog eenheden overblijven die Afghaanse leger- en politie-eenheden trainen.

De huidige terugtrekking is veeleer gebaseerd op het ongenoegen in de landen die troepen sturen over de militaire betrokkenheid in Afghanistan en een algemene vermoeidheid inzake het Afghaanse vraagstuk .

Ten noorden van Afghanistan liggen de voormalige Sovjetlanden Tajikistan, Oezbekistan, Kirgizië, Turkmenistan en Kazachstan. Sinds hun onafhankelijkheid in 1991 kennen deze landen een vorm van relatieve stabiliteit omdat de staatshoofden en regeringsleiders veelal dezelfde zijn gebleven en hun macht hebben geconsolideerd op basis van corruptie en ten koste van de democratie en de fundamentele mensenrechten. Deze presidenten hebben vandaag de dag een hoge leeftijd bereikt en het is dan ook onduidelijk hoe de opvolging zal verlopen in een land waar de bevolking gedurende twee decennia onderdrukt werd.

De Shanghai Cooperation Organization, die bestaat uit de vijf Centraal-Aziatische landen plus China en Rusland, beschrijft haar primaire rol als het bestrijden van "De Drie Kwaden: extremisme, separatisme en terrorisme". Onder deze vage noemers kan men evenwel elke vorm van publiek ongenoegen categoriseren; dat heeft al vele personen in de gevangenis doen belanden.

In Centraal-Azië valt ook een groeiende fundamentalisering waar te nemen, met name in Tajikistan en in de dichtbevolkte Ferganavallei aan de grenzen van Oezbekistan, Kirgizië en Tajikistan. Zo stelt de groepering Hizb-ut-Tahrir het omver werpen van de autoritaire regimes en het oprichten van een Islamitisch kalifaat in Centraal-Azië als doel. Door de nakende terugtrekking van NAVO-troepen uit Afghanistan wordt ook alom gevreesd dat vele fundamentalisten die afkomstig zijn uit Centraal-Azië, zullen terugkeren om hun regimes onder druk te zetten. Ondergrondse netwerken worden vandaag al uitgebouwd met een stijgend aantal aanhangers.

Het blijft echter moeilijk de ware impact van Hizb-ut-Tahrir en gelijkaardige organisaties in te schatten omdat de autoritaire regimes ze maar al te graag beschuldigen van alles wat er verkeerd gaat in hun land. Dat kan variëren van politieke oppositie tot onderzoeksjournalistiek en internationale ngo's, maar ook tot drugshandelaars uit Afghanistan en onafhankelijkheidsgroeperingen uit de regio.

1) Hoe ziet de minister de relatieve interne stabiliteit in de Centraal-Aziatische republieken evolueren, gezien de hoge leeftijd van de staatshoofden?

2) Hoe evalueert hij de ontwikkeling van fundamentalistische groeperingen in Centraal-Azië?

3) Welke rol kan de Europese dienst voor Extern Optreden spelen in het licht van deze landen?

 
Réponse reçue le 10 octobre 2013 : Antwoord ontvangen op 10 oktober 2013 :

Tous les chefs d'États de ces Républiques ne sont pas vieux (le président du Turkménistan est né en 1957), ce qui n’empêche qu’il faut régler au plus vite la succession des chefs d'États du Kazakhstan et de l’Ouzbékistan. Les transitions démocratiques ne sont malheureusement pas les scénarios les plus probables, et les transitions pacifiques ne sont pas assurées.

Le Kazakhstan doit sa stabilité à la personnalité de son chef d'État et à sa capacité de médiation. Si le Président Nazarbayev venait à disparaitre, tout sera possible, d’un accord de transition forcé (en réalisant qu’ils ont tout à perdre, il est possible que les clans préfèrent désigner un successeur et éviter ainsi un vide de pouvoir qui constituerait une grande menace pour la stabilité du pays) à des règlements de compte violents entre les différents clans.

L’avenir politique du Tadjikistan est d’une importance cruciale puisque la frontière se trouve au Sud de l’Afghanistan. Le Tadjikistan est un pays pauvre et renfermé, gouverné d’une main de fer par le Président Rahmon. Ses partisans profitent d’un certain nombre d’avantages. Ceci étant dit, il est un fait que le poste de chef d'État du Tadjikistan est un poste plus instable que celui de son homologue Kazakh, dans la mesure où sa stratégie de développement n’avance pas et que sa politique en matière de religion ne plait pas à une grande partie de l’élite qui accorde beaucoup d’importance au respect et au retour des traditions.

Le Kirghizstan paraît être, comme le Tadjikistan, un État fragile. Des évènements peuvent toujours se produire mais il est quand même établi que les structures étatiques datant de l’ère soviétique, même sous une forme affaiblie, sont toujours debout et sont dirigées par des organisations au contrôle accru qui doivent empêcher que l’ordre sociétal ne s’écroule.

Au Turkménistan, la stabilité interne parait, au premier abord, garantie. En ce qui concerne les aspects de la vie politique, sociale et économique, le régime tire les ficelles. Le régime a également instauré une politique de subsides qui bénéficie à la population (certains biens sont gratuits), afin d’étouffer le mécontentement.

En Ouzbékistan, le chef d'État, le Président Karimov, a fêté en janvier dernier ses 75 ans. Il n’est pas clair s’il sera candidat aux prochaines élections de 2015. Le pays est stable et sous contrôle. Mais ici également, la question de la succession à la tête du pays n’est pas encore réglée, ce qui pourrait mener à une certaine instabilité. Les relations avec les pays voisins ne sont pas très bonnes.

Les dirigeants actuels surveillent ces mouvements. Ils pourraient utiliser le mécontentement qui règne actuellement dans ce pays pour attirer les populations délaissées de leur côté. Si 2014 marquait la fin du régime de Karzaï, il y aurait un réel danger que les combattants d’Asie Centrale qui sont actuellement présents en Afghanistan, ne retournent dans leur pays afin de déstabiliser les régimes au pouvoir.

Au Kazakhstan, Tadjikistan et Kirghizstan, il est question d’un retour vers les racines traditionnelles, par le biais de la redécouverte de la langue, de la culture, des coutumes et de la religion traditionnelle, l’islam. Ce ne sont pas uniquement les groupes de populations arriérés de la société Kazakh qui soutiennent un enseignement de l’islam traditionnel, voire sévère. Ceci vaut également pour certains membres de l’élite qui, de par leurs nombreuses visites aux Etats du Golfe, ont ramené des pratiques religieuses strictes.

Les dernières années, le Kazakhstan a été la cible, comme le Tadjikistan, d’actes terroristes violents et motivés par l’islamisme qui ont causé la mort de dizaines de personnes (terroristes, agents de maintien de l’ordre,…). Dans l’ouest du Kazakhstan et dans la région d’Almaty, il y a un certain nombre de groupe violents et structurés à l’œuvre. Tout porte à croire que la population n’est pas satisfaite des actions du gouvernement Kazakh visant à mieux contrôler les pratiques de l’Islam.

Au Tadjikistan, le mécontentement pourrait trouver écho auprès du plus grand parti d’opposition, le Partie de la Renaissance Islamiste. La falsification des résultats des élections parlementaires de février 2010 et l’attitude modérée du leader du parti, ont causé du désespoir chez les opposants du régime, ce qui pourrait être instrumentalisé par certains mouvements radicaux qui sont restés discrets jusqu’à maintenant.

Au Kirghizstan, aucune activité terroriste islamiste n’a été remarquée ces dernières années. Le gouvernement Kirghize n’a pas pris de mesures législatives en vue d’un meilleur contrôle des mosquées et des associations de musulmans.

Au Turkménistan, l’islamisme se développe à peine. Il est attendu que cela ne soit pas non plus le cas dans un avenir proche.

En Ouzbékistan, la menace principale vient du Islamic Movement of Uzbekistan. Cette organisation opère principalement depuis l’Afghanistan et le nord du Pakistan ; elle exécute de plus en plus de missions au Tadjikistan. Selon les experts, cette organisation a les moyens d’organiser une action terroriste en Ouzbékistan.

L'Union européenne (UE) soutient les pays de la région dans la mise en œuvre des réformes et ce, plus particulièrement en ce qui concerne les droits de l’Homme. Elle souhaite s’engager sur le long terme en Asie Centrale, en particulier sur les questions de sécurité, de gestion des frontières et des questions liées au trafic de drogue.

Le SEAE suit attentivement la situation dans ces pays et prévoit de renforcer sa présence, notamment, par l’ouverture d’une délégation au Turkménistan. Les autorités ouzbeks travaillent ensemble avec l’UE par le biais de programmes importants tels le Central Asia Drug Action Programme et le Border Management in Central Asia.

Certains pays, dont le Kirghizstan, souhaitent que l’UE s’engage plus dans la région afin de combattre le fondamentalisme et contrebalancer la présence de la Chine et de la Russie dans la région.

Plus largement, l’UE travaille avec ces pays dans le cadre de la Stratégie pour l’Asie Centrale qui a débuté en 2007. Les risques de sécurité en Asie Centrale sont bien connus au sein de l’UE. Un engagement plus important de l’UE peut être contemplé si les pays concernés démontrent qu’ils sont prêts à s’engager pour le respect des droits de l’Homme, de la démocratisation et de la bonne gouvernance.

Niet alle staatshoofden van deze republieken zijn hoogbejaard (de Turkmeense president werd in 1957 geboren), wat niet wegneemt dat de opvolging van de staatshoofden van Kazachstan en Oezbekistan best zo snel mogelijk zou worden geregeld. Democratische transities zijn hier jammer genoeg niet per se de meest de meest waarschijnlijke scenario's, en vreedzame transities zijn ook niet verzekerd.

Kazachstan dankt zijn stabiliteit aan de persoonlijkheid van zijn staatshoofd en diens capaciteit om te bemiddelen. Mocht President Nazarbayev komen weg te vallen, dan is alles mogelijk, van een noodgedwongen overgangsregeling (in het besef dat ze alles te verliezen hebben is het best mogelijk dat de clans er de voorkeur aan geven een opvolger aan te duiden om zo een machtsvacuüm te voorkomen dat een grote bedreiging zou vormen voor de stabiliteit van het land) tot gewelddadige afrekeningen tussen de verschillende clans.

De politieke toekomst van Tadzjikistan is van cruciaal belang door de grens bezuiden het land met Afghanistan. Tadzjikistan is een arm en ingesloten land dat met ijzeren hand wordt geregeerd door President Rahmon. Zijn aanhangers genieten allerlei voordelen.

Dit gezegd zijnde is het zo dat de positie van het staatshoofd van Tadzjikistan wankeler is dan die van zijn Kazachse ambtgenoot, in de mate dat zijn ontwikkelingsstrategie niet vooruit komt en zijn beleid inzake religie niet in goede aarde valt bij een groot deel van de elite die veel belang hecht aan het respect voor en de terugkeer naar de tradities.

Kirgistan lijkt net zoals Tadzjikistan een kwetsbare staat. Er kan weliswaar altijd iets gebeuren, maar toch is het zo dat de uit het sovjettijdperk daterende staatsstructuren, ofschoon in een enigzins afgezwakte vorm, nog steeds overeind staan en geschraagd worden door stevige controlerende organisaties die een ineenstorting van de maatschappelijke orde moeten voorkomen.

In Turkmenistan lijkt de interne stabiliteit op het eerste gezicht verzekerd. Wat de aspecten van het politieke, sociale en economische leven betreft, heeft het regime de touwtjes stevig in handen. Het regime voerde eveneens een subsidiëringssysteem in dat de bevolking ten goede komt (sommige goederen zijn gratis), om ontevredenheid in de kiem te smoren.

In Oezbekistan, ten slotte, vierde het staatshoofd, President Karimov, in januari jongstleden zijn 75ste verjaardag. Het is nog niet duidelijk of hij zich voor de verkiezingen van 2015 opnieuw kandidaat zal stellen. Het land is stabiel en onder controle. Maar ook hier is de verandering aan het hoofd van het land nog niet geregeld, wat tot een zekere instabiliteit zou kunnen leiden. De betrekkingen met de buurlanden zijn niet zo goed.

De huidige machthebbers houden deze bewegingen in de gaten. Ze zouden immers de misnoegdheid die momenteel in deze landen overheerst, kunnen benutten om achtergestelde bevolkingsgroepen aan hun kant te krijgen. Mocht eind 2014 een einde komen aan het regime van Karzaï, dan is het gevaar niet denkbeeldig dat strijders uit Centraal-Azië die momenteel nog in Afghanistan aanwezig zijn, naar hun land terugkeren om de regimes aan de macht te destabiliseren.

In Kazachstan, Tadzjekistan en Kirgistan is er sprake van een terugkeer naar de traditionele roots via een herontdekking van de taal, de cultuur, de gebruiken en de traditionele godsdienst, de islam. Het zijn niet alleen de achtergestelde bevolkingsgroepen van de Kazachse samenleving die een traditionele, zelfs strenge islamleer, aanhangen. Dat geldt ook voor sommige leden van de elite die ingevolge hun talrijke bezoeken aan de Golfstaten strenge godsdienstpraktijken meebrengen.

De jongste jaren werd Kazachstan, net zoals Tadzjikistan, geteisterd door gewelddadige islamitisch gemotiveerde terroristische acties die de dood van tientallen personen (terroristen, ordehandhavers…) veroorzaakten. In het westen van Kazachstan en de regio Almaty zijn wel degelijk een aantal gewelddadige en gestructureerde groeperingen actief. Alles wijst erop dat de bevolking niet is opgezet met de acties van de Kazachse overheid om de islampraktijken beter onder controle te krijgen.

In Tadzjikistan zou de misnoegdheid weerklank moeten kunnen vinden bij de grootste oppositiepartij, de Partij van de Islamitische Wedergeboorte. De vervalsing van de verkiezingsuitslagen van de parlementsverkiezingen van februari 2010 en de gematigde lijn die de leider van de partij aanhoudt, zorgden bij de tegenstanders van het regime evenwel voor grote ontreddering, wat zou kunnen worden uitgebuit door sommige radicale bewegingen die zich vooralsnog veeleer discreet opstellen.

In Kirgistan werd de jongste jaren geen enkele islamitisch gemotiveerde terroristische activiteit waargenomen. De Kirgische overheid heeft geen wetgevende maatregelen genomen om meer greep te krijgen op moskeeën en moslimverenigingen.

In Turkmenistan neemt het islamisme amper uitbreiding. Verwacht wordt dat het ook in de nabije toekomst niet aan een opmars zal beginnen.

In Oezbekistan komt de voornaamste dreiging van het Islamic Movement of Uzbekistan. Deze organisatie opereert vooral vanuit Afghanistan en het noorden van Pakistan ; ze voert ook almaar meer operaties uit in Tadzjikistan. Volgens deskundigen heeft deze organisatie de middelen om in Oezbekistan een terroristische actie op touw te zetten.

De Europese unie (EU) staat de landen van de regio terzijde bij het doorvoeren van hervormingen, meer bepaald op het stuk van de mensenrechten. Ze wil in Centraal-Azie een engagement op lange termijn aangaan, met name inzake veilgheidsvraagstukken, grensbeheer en kwesties die te maken hebben met drugshandel, inbegrepen.

De EDEO volgt de situatie in deze landen op de voet en is voornemens zijn aanwezigheid aldaar te versterken middels het openen, bijvoorbeeld, van een delegatie in Turkmenistan.

De Oezbeekse autoriteiten, van hun kant, werken met de EU samen via belangrijke programma’s zoals het Central Asia Drug Action Programme en het Border Management in Central Asia

Sommige landen, zoals Kirgistan, willen dat de EU zich meer engageert in de regio teneinde het fundamentalisme te bestrijden en een tegengewicht te vormen voor de aanwezigheid van Rusland en China in de regio.

In bredere zin werkt de EU met deze landen samen in het kader van de Strategie voor Centraal-Azië die in 2007 van start ging. De veiligheidsrisico’s in centraal-Azië zijn binnen de EU welbekend. Een groter engagement van de EU kan worden overwogen als de desbetreffende landen tonen dat ze bereid zijn om ernstig werk te maken van de eerbiediging van de mensenrechten, democratisering en goed bestuur.