SÉNAT DE BELGIQUE BELGISCHE SENAAT
________________
Session 2011-2012 Zitting 2011-2012
________________
28 décembre 2011 28 december 2011
________________
Question écrite n° 5-4690 Schriftelijke vraag nr. 5-4690

de Bert Anciaux (sp.a)

van Bert Anciaux (sp.a)

à la ministre de la Justice

aan de minister van Justitie
________________
Comportement humain - Libre arbitre - Neurobiologie - Psychiatrie légale - Jurisprudence - Expertise - Politique Menselijk gedrag - Vrije wil - Neurobiologie - Forensische psychiatrie - Praktijk van de rechtsspraak - Expertise - Beleid 
________________
comportement social
neurobiologie
maladie du système nerveux
psychiatrie
jurisprudence
sociaal gedrag
neurobiologie
ziekte van het zenuwstelsel
psychiatrie
jurisprudentie
________ ________
28/12/2011Verzending vraag
7/6/2012Antwoord
28/12/2011Verzending vraag
7/6/2012Antwoord
________ ________
Réintroduction de : question écrite 5-3141 Réintroduction de : question écrite 5-3141
________ ________
Question n° 5-4690 du 28 décembre 2011 : (Question posée en néerlandais) Vraag nr. 5-4690 d.d. 28 december 2011 : (Vraag gesteld in het Nederlands)

Tant au sein de la médecine légale qu'au point de vue juridique, les sciences criminologiques et neurobiologiques suscitent de plus en plus le débat quant à la signification de l'aspect « libre arbitre » lors de la condamnation d'un comportement humain. On trouve quelques cas dans la littérature. Ainsi, un père australien a tué son fils de façon atroce et jeté le cadavre dans une mine désaffectée. Lors de l'enquête, il s'est avéré que le père était convaincu que son fils était possédé par le démon et qu'il devait le délivrer de ses souffrances. Un Texan a tué treize personnes, dont les deux personnes qu'il aimait le plus, à savoir sa mère et sa femme. Lors de l'autopsie du meurtrier, on a découvert une tumeur cérébrale qui exerçait une forte pression sur l'amygdale, une partie du cerveau qui gère les émotions, en particulier l'agressivité et l'anxiété. Un quadragénaire est subitement devenu fou de pornographie infantile et a commencé à harceler sexuellement sa belle-fille. Après disparition d'une tumeur cérébrale, ses préférences sexuelles semblent être redevenues telles qu'elles étaient auparavant.

Ces récits tendent à remettre en question le concept de « libre arbitre ». Lors d'une condamnation de comportement humain, la justice part du principe que la personne a eu un libre choix. Les crimes qui sont commis en raison d'une maladie ne sont pas punis d'une peine mais d'un traitement dans l'espoir d'une guérison.

L'objectif n'est pas de mener ici un débat sur ces problèmes et questionnements. Toutefois, la justice ne peut pas ne pas tenir compte des dimensions neurobiologiques qui peuvent et pourront fortement déterminer la pratique de la jurisprudence. Mes questions ont trait à la mesure dans laquelle notre justice reconnaît et traite ces aspects.

1) Le ministre reconnaît-il que les aspects et dimensions de nature neurobiologique, basés sur la récente connaissance de notre cerveau, ont une importance croissante dans l'application de notre jurisprudence ?

2) La justice belge est-elle suffisamment attentive à cette évolution ? Comment notre justice suit-elle ces développements et ces notions ? Existe-t-il des groupes de travail ou des commissions spéciaux, la justice peut-elle s'appuyer sur des experts et des scientifiques ? Dans l'affirmative, comment cela est-il organisé  Estime-t-il que ces évolutions sont suffisamment importantes pour que nos lois et notre jurisprudence soient mises à jour ?

3) Comment évalue-t-il les résultats et recommandations des neurobiologues et des spécialistes du cerveau, notamment ceux du Néerlandais Dick Swaab, de renommée internationale, qui déclare que beaucoup de fonctions cérébrales ne sont complètement développées qu'à l'âge de 23 ans, que de nombreux comportements alarmants des jeunes sont fortement interdépendants et, dès lors, qu'il faudrait plutôt relever qu'abaisser l'âge de la responsabilité pénale ? Que le développement hormonal des jeunes revêt une importance cruciale dans la maîtrise de l'agressivité et de l'anxiété plus tard qu'on ne le pensait encore il n'y a pas si longtemps ? Que cette hypothèse remet en question le début de l'âge adulte et la notion de « libre arbitre » ? Que les peines de prison infligées aux jeunes ont un effet totalement contreproductif. Le professeur Dick Swaab parle de « formation professionnelle pour criminels » et estime qu'elles sont encore plus préjudiciables que le mal proprement dit.

4) Bref, estime-t-il que ces récentes découvertes incluant la neurobiologie et la psychiatrie légale ne sont pas suffisamment importantes pour leur accorder une priorité en termes de justice ?

 

Zowel binnen de forensische als de juridische, criminologische en neurobiologische wetenschappen leeft steeds meer nadrukkelijk een discussie over de betekenis van het aspect vrije wil bij het veroordelen van menselijk gedrag. De literatuur ter zake vermeldt een aantal casussen die meteen deze contramine illustreren. Zo vermoordde een Australische vader op gruwelijke wijze zijn zoon en dumpte het lijkje in een verlaten mijnschacht. Bij onderzoek blijkt dat de vader overtuigd was dat zijn zoon door de duivel was bezeten en dat hij hem uit zijn lijden moest verlossen. Een Texaan schoot dertien mensen dood, waaronder twee mensen waarvan hij het meeste hield, namelijk zijn moeder en zijn vrouw. Bij de autopsie van de moordenaar vindt men een hersentumor die sterke druk uitoefent op de amygdala, een hersenonderdeel dat de emoties, in het bijzonder de agressie en de angst. Een veertigjarige man raakt plots verslingerd aan kinderporno en belaagt zijn stiefdochter met seksuele avances. Na verwijdering van een hersentumor blijkt zijn seksuele voorkeur terug zoals voordien.

Deze verhalen stellen het begrip vrije wil in vraag. Bij een veroordeling van menselijk gedrag gaat justitie ervan uit dat de mens een vrije keuze had. Misdaden die ontstaan uit een ziekte worden niet naar een straf maar naar een behandeling met hoop op genezing verwezen.

Het is niet de bedoeling van deze probleem- en vraagstelling om dit debat hier te voeren. Toch lijkt ook justitie niet te kunnen ontsnappen aan het insijpelen van neurobiologische dimensies die de praktijk van de rechtspraak sterk kunnen en zullen bepalen. Mijn vragen hieromtrent peilen naar de mate waarin onze justitie deze aspecten ook herkent en verwerkt.

1) Beaamt de geachte minister dat aspecten en dimensies van neurobiologische aard, gebaseerd op recente kennis over onze hersenen, een stijgend belang krijgen bij de toepassing van onze rechtspraak?

2) Is de Belgische justitie in voldoende mate alert voor deze ontwikkelingen? Op welke wijze volgt onze justitie deze ontwikkelingen en inzichten op? Bestaan er hieromtrent speciale werkgroepen of commissies, kan justitie hieromtrent terugvallen op experts en wetenschappers? Zo ja, hoe wordt dit georganiseerd? Beoordeelt hij deze ontwikkelingen van dermate belang dat hieromtrent onze wetten en rechtspraak moeten worden geactualiseerd?

3) Hoe evalueert hij de vaststellingen en daaropvolgende aanbevelingen van neurobiologen en hersenspecialisten zoals de Nederlander en internationaal gereputeerde Dick Swaab, dat belangrijke hersenfuncties maar volledig ontwikkeld zijn tegen een leeftijd van 23 jaar, dat veel onrustbarend gedrag van jongeren daarmee sterk correleert en dat daarom een verhoging van de strafrechtelijke leeftijd eerder aan de orde is dan een verlaging? Dat onder andere de hormonale ontwikkelingen bij jonge mensen, van cruciaal belang in onder andere de beheersing van agressie en angsten, in een latere fase tot waskom komen dan nog niet zo lang geleden gedacht? Dat hierdoor de veronderstelde volwassenheid - met in begrip van de notie "vrije wil - in twijfel wordt getrokken? Dat mede daarom een gevangenisstraf voor jonge mensen totaal averechtse effecten sorteert - professor Dick Swaab bestempelt hen als "beroepsopleiding voor crimineel, nog schadelijker dan de kwaal".

4) Kortom, vindt hij deze recente inzichten uit onder andere de neurobiologie en de forensische psychiatrie niet voldoende relevant om deze tot een beleidsprioriteit van justitie te promoveren?

 
Réponse reçue le 7 juin 2012 : Antwoord ontvangen op 7 juni 2012 :

1) et 2) La personne est considérée par le droit pénal comme un individu qui peut, de manière autonome, juger le bien et le mal et faire un choix entre les deux de façon libre et raisonnable.

L’article 71 du code pénal constitue une exception à ce principe.

L’application de l’article 71 du code pénal n’est pas une donnée statique, il est clair que les concepts qu’il recouvre ont évolué au fil du temps depuis son entrée en vigueur en 1867 et qu’ils évolueront encore sans pour autant nécessiter une modification législative à brûle pourpoint qui soit susceptible de trancher radicalement le débat séculaire sur l’existence ou non du libre arbitre.  

Dans le système actuel, la juridiction compétente peut s’entourer de l’avis d’experts qui pourront l’éclairer dans le cadre de sa décision. Il s’agit d’un choix propre au pouvoir judiciaire. 

Rien n’exclut à priori que des examens médicaux complémentaires ne soient demandés dans l’éventualité de la réalisation d’une expertise psychiatrique à côté des entretiens usuels en ce compris l’imagerie médicale. 

Quoiqu’il en soit les nouvelles évolutions en neuro-psychiatrie en matière judiciaire (neurolaw), bien qu’elles ne soient pas inconnues et fassent débat, n’ont pas encore eu dans la pratique beaucoup de résonance dans ce domaine. 

Dans le cadre de la phase d’exécution de la décision qui s’ensuit, qu’il s’agisse de l’internement dans le cadre de la loi dite de défense sociale ou à l’intervention du système pénitentiaire, des avis sont également émis par différentes instances à l’égard de la personne concernée par ces mesures. 

Ainsi le Service psychosocial de la Direction générale des Établissements pénitentiaires, qui intervient dans le cadre de la détention, indique se tenir informé de manière permanente des dernières évolutions dans les matières qui ressortent de ses missions, tant en Belgique qu’à l’étranger, et connaît l’existence des thèses auxquelles la question posée fait référence. Les connaissances ainsi récoltées ne sont cependant appliquées dans la pratique et diffusées au sein de l’ensemble de la structure qu’après une nécessaire phase de validation. Les enquêtes réalisées au niveau individuel font usage de techniques scientifiques et actuarielles. 

Par ailleurs, la commission de défense sociale de Gand - qui agit dans le contexte d’un internement - signale avoir recours à des experts universitaires au courant des dernières tendances relatives aux implications possibles de la neurobiologie en matière judiciaire et à déjà pu faire réaliser des examens relevant de l’imagerie du cerveau lorsqu’elle a rencontré dans le cadre de ses activités des cas individuels susceptibles de présenter des troubles cérébraux bio-organiques. 

Hors du débat sur l’existence ou non du libre-arbitre de manière générale,  il est clair que les théories promouvant notamment le concept du « neurolaw »  n’ont pas l’impact reçu aux États-Unis.  

En tout état de cause l’individu peut aussi se soustraire aux examens requis en refusant sa collaboration de sorte que leurs résultats sont sans valeur. 

3) et 4) Une telle question ne peut se résoudre en prenant appui sur un seul point de vue scientifique - sans même préjuger de sa valeur - et nécessite, si elle se pose sur le plan de  la politique, de mener avec le recul nécessaire une réflexion à caractère multidisciplinaire à large spectre intégrant différentes approches.

1) en 2) De mens wordt door het strafrecht aanzien als een individu dat autonoom kan oordelen tussen goed en kwaad en hiertussen, op verantwoorde en vrije wijze, een keuze kan maken.

Artikel 71 van het Strafwetboek vormt hierop evenwel een uitzondering.

De toepassing van artikel 71 van het Strafwetboek is geen statisch gegeven. De concepten die het omvat zijn, sinds de inwerkingtreding in 1867, immers mee geëvolueerd en zullen verder evolueren, zonder dat hiervoor meteen een wetswijziging nodig is die het eeuwenoude debat over het al dan niet bestaan van de vrije wil afsluit.  

In het huidige systeem kan de bevoegde rechtsmacht het advies van deskundigen inwinnen die, in het kader van de beslissing, verduidelijkingen kunnen leveren. Hierover moet de rechterlijke macht zelf beslissen. 

Niets sluit a priori uit dat, naast de gebruikelijke contacten, bijkomende medische onderzoeken, waaronder medische beeldvorming, voor een mogelijke psychiatrische expertise worden gevraagd. 

De nieuwe neuropsychiatrische evoluties in gerechtszaken (neurolaw) mogen dan al gekend zijn en besproken worden, in de praktijk hebben ze nog niet veel weerklank gehad.  

In het kader van de fase van uitvoering van de beslissing, ongeacht of het om de internering binnen het kader van de wet op de bescherming van de maatschappij gaat, dan wel om de tussenkomst van het penitentiaire systeem, leveren ook verschillende instanties adviezen over de bij deze maatregelen betrokken persoon.  

De psychosociale dienst van het Directoraat-generaal der Strafinrichtingen, dat in het kader van de hechtenis optreedt, volgt de laatste evoluties op binnen de materies die, zowel in België als in het buitenland, tot zijn opdrachten behoren. Deze dienst is van de stellingen, waarnaar de gestelde vraag verwijst, op de hoogte. De op deze manier verzamelde kennis wordt echter pas na een noodzakelijke valideringsfase in de praktijk omgezet en binnen de hele structuur verspreid. De op individueel niveau gevoerde onderzoeken maken gebruik van wetenschappelijke en actuariële technieken. 

De commissie tot bescherming van de maatschappij van Gent - die binnen een interneringscontext werkzaam is - geeft bovendien aan beroep te doen op universitaire deskundigen die op de hoogte zijn van de mogelijke toepassingen van de neurobiologie in gerechtszaken. De commissie heeft reeds, in het kader van haar activiteiten, beeldvormingsonderzoeken van de hersenen kunnen laten uitvoeren bij gevallen waarbij sprake kon zijn van bio-organische hersenaandoeningen.  

Naast het debat over het al dan niet bestaan van de vrije wil in algemene zin, is het duidelijk dat de opvattingen die achter het "neurolawconcept” staan niet dezelfde impact hebben gehad in België als in de Verenigde Staten.  

Het individu kan zich ook aan de vereiste onderzoeken onttrekken door geen medewerking aan de onderzoeken te verlenen. Hierdoor hebben de resultaten geen enkele waarde.  

3) en 4) Het is niet mogelijk een dergelijke kwestie op te lossen door zich op een enkel wetenschappelijk standpunt te baseren zonder daarbij een waarde - oordeel te vellen. Op beleidsvlak moet, met de nodige afstand, een ruime multidisciplinaire reflectie worden gevoerd waarbij de verschillende benaderingen in rekening worden gebracht.