SÉNAT DE BELGIQUE BELGISCHE SENAAT
________________
Session 2010-2011 Zitting 2010-2011
________________
2 mai 2011 2 mei 2011
________________
Question écrite n° 5-2185 Schriftelijke vraag nr. 5-2185

de Bert Anciaux (sp.a)

van Bert Anciaux (sp.a)

à la vice-première ministre et ministre des Affaires sociales et de la Santé publique, chargée de l'Intégration sociale

aan de vice-eersteminister en minister van Sociale Zaken en Volksgezondheid, belast met Maatschappelijke Integratie
________________
Emploi de thérapie électroconvulsive Het gebruik van elektroconvulsietherapie 
________________
maladie mentale
psychiatrie
thérapeutique
droits du malade
geestesziekte
psychiatrie
geneeswijze
rechten van de zieke
________ ________
2/5/2011Verzending vraag
17/5/2011Antwoord
2/5/2011Verzending vraag
17/5/2011Antwoord
________ ________
Requalification de : demande d'explications 5-573 Requalification de : demande d'explications 5-573
________ ________
Question n° 5-2185 du 2 mai 2011 : (Question posée en néerlandais) Vraag nr. 5-2185 d.d. 2 mei 2011 : (Vraag gesteld in het Nederlands)

Depuis l'entre-deux-guerres, la psychiatrie recourt à des électrochocs, plus connus sous leur dénomination médicale de thérapie électroconvulsive ou TEC. Depuis les années 90, la TEC semble de nouveau en essor, notamment en Belgique et aux Pays-Bas, comme en témoigne un article plutôt positif paru dans « De Standaard » du 4 décembre 2010.

Cet article évoque cependant quelques aspects qui m'inquiètent. Bien que la TEC soit, aux dires des spécialistes, une méthode éprouvée, l'ignorance règne dans le public en général, mais aussi chez les médecins, quant au traitement par électrochocs. Les deux tiers des psychiatres pratiquant des électrochocs n'auraient pas suivi de formation spécifique. Les traitements par TEC ne s'administreraient pas dans des centres spécialisés, mais dans les hôpitaux ordinaires. C'est particulièrement préoccupant car une TEC mal administrée peut non seulement entraîner davantage d'effets secondaires mais aussi donner lieu à des traitements moins efficaces.

Selon « De Standaard », ce traitement peut aussi être administré sans le consentement des patients. Il devrait alors s'agir d'une intervention vitale.

Je souhaiterais une réponse aux questions suivantes :

1) D'après « De Standaard », le nombre de traitements TEC est en croissance continue dans notre pays. La ministre peut-elle m'en fournir un relevé pour les cinq dernières années ? Ce traitement est-il remboursé par l'Institut national d'assurance maladie-invalidité (Inami) ?

2) Quels législation, réglementation ou codes éthiques s'appliquent-ils à l'usage de la TEC ?

3) Comment ce traitement s'inscrit-il dans les droits du patient ? Le consentement éclairé est-il toujours respecté ? Le patient est-il toujours informé de façon circonstanciée ? Donne-t-il toujours son assentiment avant le début effectif du traitement ?

5) La ministre peut-elle me communiquer dans quelles circonstances un traitement peut être imposé ? Que puis-je entendre par « intervention vitale » ? Qu'advient-il des patients incapables d'exprimer leur volonté ? Peut-elle me fournir le nombre des traitements forcés pour les cinq dernières années ?

5) Est-elle au courant de plaintes portant sur cette thérapie ? Les services de médiation compétents ont-ils déjà reçu des plaintes à ce sujet ?

6) Peut-elle me confirmer que les deux tiers des psychiatres utilisant la TEC n'ont pas suivi de formation spécifique ? Cette méthode peut-elle être appliquée par n'importe quel psychiatre ou bien faut-il un agrément déterminé ? La ministre sait-elle que les partisans de la TEC plaident eux aussi pour une réglementation complémentaire (en matière de formation et de standardisation) ? Envisage-t-elle de nouvelles initiatives à cet égard ?

7) Dispose-t-elle d'un aperçu d'études récentes établissant de manière scientifique les effets de la thérapie électroconvulsive ? En Belgique, existe-t-il des études objectives de ces pratiques ? A-t-on adopté en Belgique des mécanismes de monitoring et d'évaluation en matière de TEC ?

 

Sinds het interbellum maakt de psychiatrie gebruik van elektroshocks, beter bekend onder de medische benaming elektroconvulsietherapie (ECT). Sinds de jaren 1990 lijkt ECT opnieuw aan een opmars bezig, ook in België en Nederland. Ten bewijze verwijs ik ook naar het overwegend positieve artikel uit De Standaard van 4 december 2010.

Dit artikel vermeldde wel een aantal kanttekeningen die mij zorgen baren. Niettegenstaande ECT volgens specialisten een beproefde methode is, heerst er bij de gewone mensen, maar vooral ook bij de artsen, veel onwetendheid over de behandeling met elektroshocks. Twee derde van de psychiaters die ECT toepassen, zou daar geen specifieke opleiding voor hebben gekregen. De ECT-behandelingen zouden ook niet in gespecialiseerde centra worden uitgevoerd, maar gewoon in de reguliere ziekenhuizen. Dat is bijzonder verontrustend, zeker omdat een slecht toegepaste ECT niet alleen meer bijwerkingen, maar ook minder succesvolle behandelingen tot gevolg heeft.

Volgens De Standaard kan men deze behandeling ook uitvoeren zonder de toestemming van patiënten. Het zou dan echter moeten gaan om een levensreddende ingreep.

Graag kreeg ik een antwoord op de volgende vragen:

1) Volgens De Standaard neemt het aantal behandelingen in ons land gestaag toe. Kan de minister mij een overzicht bezorgen van het aantal behandelingen van de afgelopen vijf jaar? Wordt die behandeling terugbetaald door het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeitsverzekering (RIZIV)?

2) Welke wetgeving, reglementering en / of ethische codes zijn van toepassing op de ECT-praktijk?

3) Hoe verhoudt deze behandeling zich tot de patiëntenrechten? Wordt het vereiste "informed consent" bij deze behandeling altijd nageleefd? Wordt de patiënt telkens uitvoerig ingelicht? Is er altijd toestemming van de patiënt vooraleer de behandeling daadwerkelijk wordt toegepast?

4) Kan de minister mij meedelen in welke omstandigheden een dwangbehandeling mogelijk is? Wat mag ik allemaal verstaan onder een "levensreddende ingreep"? Wat gebeurt er met wilsonbekwame patiënten? Kan ze mij de cijfers bezorgen van het aantal dwangbehandelingen met betrekking tot de toepassing van ECT in de afgelopen vijf jaar?

5) Is ze op de hoogte van klachten over deze therapie? Hebben de betrokken ombudsdiensten hier al klachten over ontvangen?

6) Kan ze mij bevestigen dat twee derde van de psychiaters die ECT toepassen daar geen specifieke opleiding voor hebben gekregen? Kan elke psychiater zich bedienen van deze methode of is er een bepaalde erkenning voor nodig? Is de minister ervan op de hoogte dat ook de voorstanders van ECT pleiten voor een aanvullende regelgeving (rond opleiding en standaardisatie)? Plant zij hieromtrent nieuwe initiatieven?

7) Beschikt ze over een overzicht van recente wetenschappelijke studies die de gevolgen van elektroconvulsietherapie op gefundeerde maatschappelijke wijze in kaart brengen? Bestaan er in België objectieve studies over deze praktijken? Zijn er in België monitoring- en evaluatiemechanismen geïmplementeerd met betrekking tot de toepassing van ECT?

 
Réponse reçue le 17 mai 2011 : Antwoord ontvangen op 17 mei 2011 :

1) Les données d’enregistrement les plus récentes qui sont actuellement disponibles pour analyse sont celles de 2007.

Il y a une distinction entre les données d’enregistrement relatives aux services non psychiatriques dans les hôpitaux généraux, pour lesquelles le résumé clinique minimal (RCM) est d’application, et les données d’enregistrement relatives aux services psychiatriques dans les hôpitaux généraux, les hôpitaux psychiatriques, les maisons de soins psychiatriques et les initiatives d’habitation protégée, pour lesquelles le résumé psychiatrique minimal (RPM) est d’application. Le RCM donne le nombre réel de traitements par ECT (procédures), tandis que le RPM se rapporte au nombre d’épisodes (dans le cadre du séjour d’un patient) pendant lesquels ont été administrés des « soins liés à une thérapie par chocs ». Ces deux types de données ne peuvent donc pas être additionnés.

Dans l’enregistrement RPM, nous remarquons une diminution constante du nombre d’épisodes de « soins liés à une thérapie par chocs » (1542 en 2003, 1333 en 2004, 1318 en 2005, 1162 en 2006 et 1086 en 2007). Le nombre de traitements par ECT dans l’enregistrement RCM démontre des variations annuelles (704 en 2003, 630 en 2004, 860 en 2005, 632 en 2006 et 850 en 2007).

Depuis le 1er juillet 1990, la nomenclature des prestations médicales prévoit à l’article 20, f) une prestation spécifique pour la convulsivothérapiethérapie :

« 477050-477061 : convulsivothérapie par procédé chimique ou naturel – la thérapie doit être réellement convulsive – électronarcose, par opération ».

En 2009, la fréquence de la convulsivothérapie en Belgique s’est élevée à 1301 cas pour les prestations en ambulatoire (code 477050) et 7255 cas pour la prestation dans un hôpital (code 477061).

L’Institut national d'assurance maladie-invalidité (INAMI) ne dispose pas de données sur les patients. En outre, il n’existe jusqu'à aujourd’hui aucun lien entre le RPM et les données de facturation.

2) La loi relative aux droits du patient s’applique à toutes les relations patient-prestataire de soins. La loi relative à la protection de la personne des malades mentaux s’applique pour autant que le traitement par ECT soit appliqué à un patient hospitalisé sous contrainte.

Plusieurs recommandations et conventions européennes et internationales (résolution NU 46/119, Convention sur les Droits de l'Homme et la biomédecine, Recommandation 2004(10) du Conseil de l’Europe,...) ont développé un certain nombre de codes de bonne pratique pour le traitement sous contrainte.

Lors de l’évaluation de l’admissibilité des traitements sous contrainte, il y a toujours lieu de respecter le principe de subsidiarité et le principe de proportionnalité.

Le principe de subsidiarité implique que lors de l’évaluation du traitement adéquat, la préférence est donnée au traitement le moins radical et que l’on recourt le moins possible à la contrainte.

On entend par principe de proportionnalité le fait que la mesure de la contrainte doit être proportionnelle au risque de préjudice pour la santé du patient ou de tiers.

3) et 4) L’administration d’un traitement par ECT par un prestataire de soins est soumise à la loi relative aux droits du patient. Le droit au « consentement éclairé » doit dès lors être respecté. Cela sous-entend que le patient doit pouvoir consentir librement au traitement qui lui est proposé, avant que ce traitement soit mis en œuvre et sur la base des informations qui lui ont été communiquées par le prestataire de soins.

Le traitement sous contrainte n’est par conséquent pas autorisé. Il faut toutefois quelque peu nuancer ce principe pour ce qui est des patients incapables de manifester leur volonté. Si le patient incapable de manifester sa volonté n’a pas rédigé de déclaration anticipée lorsqu’il était encore capable d’exprimer sa volonté, son représentant légal peut décider à sa place. Celui-ci doit agir dans l’intérêt du patient et le patient est impliqué autant que possible dans la décision.

En cas d’urgence, autrement dit lorsqu’un danger imminent menace la santé du patient, qu’une intervention immédiate est dès lors recommandée et que le représentant légal du patient ne peut pas être joint à temps, le prestataire de soins peut traiter le patient sans son consentement à condition qu’il tienne toujours compte de l’intérêt du patient.

En pratique, et comme pour n’importe quel type de traitement, il est évidemment difficile de garantir que le patient reçoit systématiquement une information circonstanciée et s’il donne toujours son consentement, dès lors que le consentement éclairé est en général donné oralement.

5) Le service de médiation fédéral « Droits du patient » n’a pas encore reçu de plaintes concernant cette thérapie. Il n’est par ailleurs pas possible de savoir, en se basant sur les rapports que transmettent chaque année les médiateurs locaux au Service public fédéral Santé publique et dont se sert le Service public fédéral (SPF) pour effectuer une analyse, si ces médiateurs reçoivent souvent des plaintes à ce sujet.

6) Tout médecin, inscrit à l’ordre des médecins et disposant d’un visa de la commission médicale est apte à poser tous les actes relevant de la médecine, en principe de l’acte le plus simple à l’acte le plus spécialisé. Le fait qu’il existe des agréments pour les formations spécialisées (généraliste, cardiologue, pédiatre,…) ne signifie pas que l’intéressé a le monopole des prestations relevant de sa spécialité. Tous les médecins de base peuvent en principe effectuer ces prestations. Il existe une exception légale: la médecine de contrôle, qui ne peut être exercée que par un médecin comptant cinq ans d'expérience comme médecin généraliste ou une pratique équivalente.

Tous les psychiatres peuvent donc en principe pratiquer l’ECT, qu’ils aient ou non suivi une formation particulière ou qu’ils soient ou non en possession d’un agrément particulier.

Cependant, la liberté diagnostique et thérapeutique d’un médecin n’est pas illimitée. Les abus peuvent ainsi être sanctionnés par l’Ordre des médecins (par exemple si le médecin concerné pose des actes qui dépassent sa compétence ou s’il pose des actes qui ne sont pas conformes aux données actuelles de la science) et par le Service d’évaluation et de contrôle médicaux de l’INAMI.

Par ailleurs, un médecin peut également être tenu pour responsable de ses actes au civil et même au pénal.

7) Une brève vérification montre un très grand nombre de publications scientifiques internationales objectives au sujet de l’ECT. Le traitement par ECT, dans toutes ses variations possibles, est dès lors largement répandu. En Belgique, cette méthode de traitement a essentiellement été étudiée par le Dr Pascal Sienaert et ses collègues. Les études suivantes peuvent être mentionnées :

  • SIENAERT, P., BOUCKAERT, F., MILO, W. et al. (2005) De praktijk van electroconvulsietherapie in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Resultaten van een enquêteonderzoek. in : Tijdschrift voor Psychiatrie, 47, 279-289.

  • SIENAERT, P., DE FRUYT, J., DIERICK, M. et al. (2006) Electroconvulsietherapie. Aanbevelingen voor de praktijk. Gent: Academia Press.

  • SIENAERT, P., DE FRUYT, J. (2007) Electroconvulsietherapie: terug van nooit weggeweest. Recente ontwikkelingen van electroconvulsietherapie in België. in: Psyche 1, 19, 4-7.

Les outils de contrôle nécessaires dans le cadre de l’ECT ont déjà été évoqués plus haut: RPM et RCM. Il n’existe pas, en Belgique, de mécanismes d’évaluation spécifiques standardisés axés sur l’ECT. Nos acteurs de soins peuvent toutefois recourir à un riche corpus de publications scientifiques où sont évaluées plus de 60 années de pratique de l’ECT.

On retrouve également des évaluations pour la Belgique dans la publication « Electroconvulsietherapie. Aanbevelingen voor de praktijk » à laquelle il est fait référence plus haut.

1) De meest recente registratiegegevens die momenteel beschikbaar zijn voor analyse is de periode 2003-2007.

Er bestaat een onderscheid tussen de registratiegegevens voor de niet-psychiatrische diensten in de algemene ziekenhuizen waarvoor de Minimale Klinische Gegevens-registratie (MKG) van toepassing is en de registratie-gegevens voor de psychiatrische diensten in de algemene ziekenhuizen, de psychiatrische zieken-huizen, de psychiatrische verzorgingstehuizen en de initiatieven voor beschut wonen anderzijds waarvoor de Minimale Psychiatrische Gegevens-registratie (MPG) van toepassing is. De MKG-registratie geeft het effectieve aantal ECT-behandelingen (procedures), terwijl de MPG-registratie betrekking heeft op het aantal verblijfsepisodes (binnen het verblijf van een patiënt) waarin “zorgen bij shocktherapie” werden toegediend. De beide aantallen mogen dus niet zomaar worden opgeteld.

In de MPG-registratie merken we een gestage daling van het aantal verblijfsepisodes met “zorgen bij shocktherapie” waar-nemen (1542 in 2003, 1333 in 2004, 1318 in 2005, 1162 in 2006 en 1086 in 2007). Het aantal ECT-behandelingen in de MKG-registratie vertoont jaarlijkse schommelingen (704 in 2003, 630 in 2004, 860 in 2005, 632 in 2006 en 850 in 2007).

Sinds 1 juli 1990 voorziet de nomenclatuur van de geneeskundige verstrekkingen in artikel 20, f) een specifieke verstrekking voor de convulsivotherapie :

« 477050-477061 : Convulsivotherapie door scheikundig of natuurkundig procédé — de therapie moet werkelijk convulsief zijn — elektronarcose, per verrichting ».

In 2009 bedraagt de frequentie van de convulsivotherapie in België 1.301 gevallen voor de ambulante verstrekking (code 477050) en 7.255 gevallen voor de verstrekking in een ziekenhuis (code 477061).

Het Rijksinstituut voor Ziekte- en Invaliditeits-verzekering (RIZIV) beschikt niet over de patiëntengegevens. Bovendien bestaat er tot vandaag geen link tussen de Minimale Psychiatrische Gegevens/MPG's en de facturatiegegevens.

2) De Wet inzake patiëntenrechten is van toepassing op alle relaties patiënt-zorgverstrekker. De Wet op de bescherming van de persoon van de geesteszieke is van toepassing voor zover de ECT-behandeling wordt toegepast op een gedwongen opgenomen patiënt.

Een aantal Europese en internationale aanbevelingen en verdragen (VN-resolutie 46/119, Verdrag Mensenrechten en Biogeneeskunde, Aanbeveling 2004(10) van de Raad van Europa,...) hebben een aantal gedragscodes ontwikkeld voor dwangbehandeling.

Bij de beoordeling van de toelaatbaarheid van dwangbehandelingen dient steeds het subsidiariteitsbeginsel alsook het proportionaliteitsbeginsel te worden nageleefd.

Het subsidiariteitsbeginsel impliceert dat bij de beoordeling van de gepaste behandeling de voorkeur wordt gegeven aan de minst ingrijpende en dat zo min mogelijk dwang wordt gebruikt.

Met proportionaliteitsbeginsel wordt bedoeld dat de mate van dwang moet in verhouding staan tot het gevaar voor schade aan de gezondheid van de patiënt of van derden.

3) en 4) De toediening van een ECT-behandeling door een zorgverstrekker is onderworpen aan de Wet inzake patiëntenrechten. Het recht op 'informed consent' moet bijgevolg worden gerespecteerd. Dit betekent dat de patiënt voorafgaand aan de behandeling en op basis van de informatie die hij van de zorgverstrekker heeft ontvangen, vrij moet kunnen instemmen met de voorgestelde behandeling.

Dwangbehandeling is dan ook niet toegelaten. Dit principe moet evenwel enigszins genuanceerd worden ten aanzien van wilsonbekwame patiënten. Wanneer de wilsonbekwame patiënt geen wilsverklaring heeft opgemaakt tijdens de periode dat hij nog wilsbekwaam was, kan zijn wettelijke vertegenwoordiger de beslissing nemen in plaats van de patiënt. Hij moet hierbij handelen in het belang van de patiënt en de patiënt zelf wordt zoveel mogelijk betrokken bij de beslissing.

Bij spoedgeval, dwz wanneer er een onmiddellijk gevaar dreigt voor de gezondheid van de patiënt en er bijgevolg een onmiddelliijk ingrijpen is aangewezen, en de wettelijke vertegenwoordiger niet tijdig kan worden bereikt, kan de zorgverstrekker de patiënt behandelen zonder diens toestemming op voorwaarde dat hij hierbij het belang van de patiënt voor ogen heeft.

Of de patiënt telkens uitvoerig wordt ingelicht en of de patiënt steeds zijn toestemming geeft, daarop hebben we geen zicht. Informed consent gebeurt doorgaans mondeling.

5) De Federale Ombudsdienst Rechten van de patiënt heeft nog geen klachten over deze therapie ontvangen. Of de lokale ombudspersonen vaak klachten ontvangen, kan niet worden opgemaakt uit de rapporten die zij jaarlijks aan de Federale overheidsdienst Volksgezondheid overmaken en waarvan de Federale Overheidsdienst (FOD) een analyse maakt.

6) Iedere arts, ingeschreven bij de Orde der geneesheren en beschikt over een visum van de geneeskundige commissie, is bevoegd om alle handelingen te stellen die tot de geneeskunde behoren, in principe van de meest eenvoudige tot de meest gespecialiseerde handeling. Het feit dat er erkenningen bestaan voor gespecialiseerde opleidingen (huisarts, cardioloog, pediater,...) betekent niet dat de betrokkene een monopolie heeft op het stuk van de verstrekkingen die tot zijn of haar specialiteit behoren. Iedere basisarts kan deze in principe doen. Er is één wettelijke uitzondering, nl. de controlegeneeskunde die enkel kan gedaan worden door een arts met vijf jaar ervaring als huisarts of vergelijkbare praktijk.

Iedere psychiater kan dus in principe ECT doen, ongeacht of deze daarvoor een bijzondere opleiding of erkenning heeft.

De diagnostische en therapeutische vrijheid van een arts is beperkt. Misbruik wordt gesanctionneerd door de Orde der geneesheren (bijvoorbeeld als de betrokken arts handelingen stelt die zijn bevoegdheid te boven gaan of als hij handelingen doet die niet stroken met de geldende wetenschappelijke kennis), en door de Dienst voor Geneeskundige Evaluatie en Controle van het RIZIV.

Uiteraard neemt dit niet weg dat een arts civielrechterlijk en zelfs strafrechterlijk aansprakelijk kan gesteld worden voor handelingen.

7) Bondig nazicht leert dat het aantal internationale objectief-wetenschappelijke publicaties betreffende ECT zeer omvangrijk is. De ECT-behandeling, in al zijn mogelijke variaties, is dan ook wijd verspreid. In België werd deze behandelmethode voornamelijk onder de loupe genomen door Dr. Pascal Sienaert en collega’s. Volgende studies kunnen vermeld worden :

  • SIENAERT, P., BOUCKAERT, F., MILO, W. et al. (2005) De praktijk van electroconvulsietherapie in Vlaanderen en het Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Resultaten van een enquêteonderzoek. in : Tijdschrift voor Psychiatrie, 47, 279-289.

  • SIENAERT, P., DE FRUYT, J., DIERICK, M. et al. (2006) Electroconvulsietherapie. Aanbevelingen voor de praktijk. Gent : Academia Press.

  • SIENAERT, P., DE FRUYT, J. (2007) Electroconvulsietherapie : terug van nooit weggeweest. Recente ontwikkelingen van electroconvulsietherapie in België. in : Psyche 1, 19, 4-7.

De nodige monitoringinstrumenten voor ECT kwamen eerder reeds aan bod : MPG en MKG. Er bestaan in België geen gestandaardiseerde specifieke evaluatiemechanismen die zich op ECT richten. Onze zorgactoren kunnen echter een beroep doen op een omvangrijk corpus aan wetenschappelijke publicaties waarin meer dan 60 jaar ECT-praktijk wordt geëvalueerd.

Ook voor België vinden we evaluaties terug in de publicatie “Electroconvulsietherapie. Aanbevelingen voor de praktijk” waarnaar we eerder verwezen.