"En toch wil ik niet morren" - De wilskracht van Arthur Vanderpoorten

Als Senaatsvoorzitter Robert Gillon de vergadering opent op 29 mei 1945, staat er een smartelijk punt op de agenda. Hij moet een rouwhulde houden voor senator en minister Arthur Vanderpoorten. Die collega is in het kamp van Bergen-Belsen omgekomen.

Dat de afgestorvene geliefd was, staat buiten kijf. Of zoals Gillon het in zijn rouwhulde verwoordt: "Hij werd ontrukt aan onze genegenheid. Aldus verzwindt de hoop dezen innemenden en minzamen collega onder ons weer te zien. Hij was een merkwaardig Vlaamsch redenaar, en zijn heengaan is voor diegenen wier ideaal hij verdedigde een gevoelig verlies."

Arthur Vanderpoorten is 61 jaar oud geworden en heeft zijn sporen verdiend in de textielnijverheid, in de turnbeweging en in de politiek. Als senator en minister staat hij voor een sociaal bewogen liberalisme. Hij is Vlaamsgezind, maar wil het Belgische staatsverband niet opgeven.

Tijdens de Tweede Wereldoorlog blijft Vanderpoorten zijn humanitaire ingesteldheid trouw ondanks uiterst ondankbare omstandigheden. Dat kost hem uiteindelijk het leven. Een tragisch einde van een veelbewogen traject, met tal van politieke verwikkelingen en ministers die kampgevangenen worden.

Vergeefs in Wijnendale

Als Duitsland België binnenvalt op 10 mei 1940, is Arthur Vanderpoorten herstellende van een heelkundige ingreep. Desondanks begeeft hij zich naar de Senaat. Sinds enkele maanden is hij minister van Binnenlandse Zaken in de regering van nationale unie onder leiding van Hubert Pierlot. De plicht roept, nu de instellingen van het land en het welzijn van zijn burgers onder vuur komen te liggen.

Vanderpoorten beleeft de Achttiendaagse Veldtocht op de eerste rij. De ministers raken het niet eens met koning Leopold III omtrent het verloop van de oorlog. Als opperbevelhebber van het leger wil de koning capituleren en het lot van zijn soldaten delen. De ministers proberen vergeefs hem te overtuigen het land te verlaten en de strijd samen met de geallieerden voort te zetten. Samen met zijn collega's Hubert Pierlot, Paul-Henri Spaak (Buitenlandse Zaken) en generaal Henri Denis (Landsverdediging) heeft Vanderpoorten een laatste gesprek met Leopold III in het kasteel van Wijnendale. Vanderpoorten vestigt de aandacht van de koning speciaal op de twee miljoen Belgen die sinds de Duitse inval naar Frankrijk zijn gevlucht. Wat zal er van hen geworden, wanneer zijn beslissing te capituleren in Frankrijk bekend zal worden?

Toch capituleert het Belgische leger niet veel later. De 'vier van Wijnendale' hebben zich dan al bij hun collega's in Frankrijk gevoegd. De Franse regering en bevolking reageren woedend. Om wraakacties tegenover de Belgen in Frankrijk te voorkomen haast Eerste Minister Pierlot zich om de houding van Leopold III te veroordelen en verklaart hem in de onmogelijkheid te regeren. Het is Arthur Vanderpoorten die Pierlots rede in het Nederlands herhaalt.

Enkele dagen later keuren de Belgische parlementsleden te Limoges een resolutie goed die volledig in dezelfde lijn ligt. Ze verklaren zich solidair met de regering en 'schandvlekken' de capitulatie waartoe Leopold III het initiatief heeft genomen. In de Senaat onthoudt Vanderpoorten zich als regeringslid.

Ballingen zonder bondgenoot in Frankrijk

Maar ook de Franse capitulatie volgt in juni 1940. De regering-Pierlot acht ook voor België de strijd gestreden. De ministers zijn echter niet meer welkom in hun vaderland. Vanwege hun breuk met Leopold III is hun populariteit bij de bevolking tot het nulpunt gezakt. Zo worden bij Vanderpoorten thuis in Lier de ruiten ingegooid. Van zijn kant verbiedt de Duitse bezetter dat ze nog voet op Belgische bodem zetten:

In het onbezette deel van Frankrijk, waar de ministers zich bevinden, is het Vichyregime aan zet. Dat regime werkt evenwel met Duitsland samen en legt in de praktijk de Belgische regeringsactiviteiten lam. Om nog een zekere regeringsactie te kunnen ontplooien, reizen Pierlot en nog enkele leden naar Londen. Acht andere collega's dienen hun ontslag in en blijven in Frankrijk achter. Vanderpoorten behoort tot hen en hij vestigt zich in Pont-de-Claix nabij Grenoble.

Aanvankelijk is België nog geen echte bondgenoot van Groot-Brittannië. Een uitgebreide regeringsploeg in ballingschap lijkt vooralsnog niet nodig. In die omstandigheden meent Vanderpoorten van groter nut te zijn in Frankrijk.

Als minister van Binnenlandse Zaken en - sinds het vertrek van zijn collega Jaspar naar Londen - van Volksgezondheid is Vanderpoorten erg begaan met de ongeveer twee miljoen Belgen die over de Franse wegen dwalen. Ze maken zowat een vierde van de toenmalige Belgische bevolking uit. Dat bespreekt hij ook met Senaatsvoorzitter Gillon als die hem in Pont-de-Claix komt opzoeken. Hij wil de Belgische vluchtelingen niet overlaten aan de grillen van Vichy.

Later, in de loop van 1941, acht Pierlot een overkomst niet meer opportuun. Maar ook Vichy staat een vertrek in de weg. Vanderpoorten en de zeven anderen worden scherp in de gaten gehouden en mogen het lokale kanton niet verlaten.

Desondanks laat hij de moed niet zakken. "En toch wil ik niet morren!", schrijft hij aan zijn vrouw en kinderen einde augustus 1941, een jaar nadat hij van hen afscheid heeft genomen. Hij begint in opdracht van de regering-Pierlot vakanties voor Belgische kinderen te organiseren in de Franse Alpen. Einde 1942 heeft het 'Werk der Zwakke Kinderen' al diep wortel geschoten.

Politieke misdadiger

Maar voor de ministers zelf ziet de toestand in Vichy-Frankrijk er allesbehalve rooskleurig uit. In de vooravond van 4 januari 1943 kloppen drie Gestapo-agenten aan in Le Grand Gallet, het verblijf van Vanderpoorten in Pont-de-Claix. Hij moet met hen mee. "Au revoir, vieux frère, et bon courage", zegt hij ten afscheid aan Léon Matagne. Matagne ziet hem niet terug, Vanderpoortens arrestatie is een feit.

Na tien dagen te zijn opgesloten in Lyon, wordt Vanderpoorten overgebracht naar de gevangenis voor 'politieke misdadigers' van Fresnes bij Parijs. Zijn contacten met de regering-Pierlot en de Belgische inlichtingendiensten worden hem kwalijk genomen. Naar alle waarschijnlijkheid geldt hetzelfde voor zijn hulp aan Belgische vluchtelingen die via de Pyreneeën naar Groot-Brittannië wensen te ontkomen.

De arrestatie wordt spoedig aan koning Leopold III gemeld. Via een humanitaire demarche krijgt Vanderpoortens echtgenote toelating om haar man nog éénmaal op te zoeken. Gedurende 25 minuten kunnen ze elkaar zien. Hij omhelst haar door de tralies heen, in het bijzijn van een Duitse verpleger.

In september 1943 wordt Vanderpoorten via de politiegevangenis van Frankfurt am Main op een transport gezet. Zijn bestemming is Sachsenhausen, een concentratiekamp ten noorden van Berlijn. Het kabinet van koning Leopold III krijgt lucht van de deportatie en dringt opnieuw aan op demarches.

Nacht und Nebel

In Sachsenhausen wordt Vanderpoorten nummer 71.693, een nummer dat bovendien door de onheilspellende afkorting "NN" wordt gevolgd. De minister wordt als een Nacht und Nebel-gevangene beschouwd. Hij verdwijnt in nacht en nevel en zijn familie en vrienden mogen nooit nog iets van hem vernemen.

Als nieuweling moet hij de eerste weken in isolement doorbrengen en mag hij geen contacten met andere gevangenen onderhouden. De vele ontberingen ondermijnen zijn gestel en doen hem enkele maanden in het hospitaal doorbrengen. Zodra Vanderpoorten er weer bovenop is, wordt hij ingezet als Hilfsarbeiter. Als specialist in de textielbranche moet hij enkele meters stof per dag afsnijden en lopers en tapijten inpakken. Voor het overige doet hij huishoudelijke klussen voor de ploegbaas die een beroepsmisdadiger is.

Het kampleven is zowel een mentale als een fysieke beproeving. Wanneer zijn zwakke gezondheid hem lange tijd aan het ziekbed gekluisterd houdt, wordt hij vernederd door de Blockältesten, d.w.z. de gevangenen die in opdracht van de SS toezicht houden binnen de ziekenafdeling. Ze weigeren hem een bed in een hoek, wat hem tocht en heen- en weergeloop zou besparen. Hij is ook getuige van medische experimenten. Jongere medegevangenen worden als proefkonijn uitgekozen en komen in een apart kamertje terecht waar ze geen eten krijgen, enkel pillen of injecties. Hun ijselijke kreten dringen door tot de ziekenzaal van Vanderpoorten en zijn kampgezellen.

"Alles wat ik heb gedaan"

Onder druk van de opmars van het Rode Leger vat de SS in het voorjaar van 1945 de ontruiming van de barakken aan. Net zoals duizenden andere gevangenen die niet meer in staat zijn te werken, wordt Vanderpoorten overgebracht naar het kamp van Bergen-Belsen.

Hij komt er aan in februari 1945, dezelfde maand waarin Anne Frank en haar zus Margot er omkomen. Bergen-Belsen is bestemd voor de zieken en stervenden uit de andere kampen. Medische zorgen ontbreken en de gevangenen worden aan hun lot overgelaten. Ze moeten het meestal stellen zonder voedsel, dekens of verwarming en er breekt een tyfusepidemie uit. Nooit zullen nog zoveel gevangenen creperen door ziekte, honger en uitputting als in Bergen-Belsen in maart 1945. De SS-bewakers kijken vanaf de zijlijn toe.

Hoewel hij zelf erg verzwakt is wil hij het moreel van zijn medegevangenen opvijzelen met een oude hobby. Hij laat ze gymnastiekoefeningen doen. Uiteindelijk wordt de combinatie van tyfus en dysenterie hem fataal. Na vier dagen oplopende koorts laat Arthur Vanderpoorten het leven op 3 april 1945. Zijn laatste woorden zijn: "Alles wat ik heb gedaan was voor mijn vaderland. Omhels mijn vrouw en mijn kinderen."

Het is zoon Herman Vanderpoorten die het overlijden van zijn vader in een emotionele brief aan de Senaat meldt. De onheilstijding bevindt zich in het Archief van de Senaat:

Epiloog

Op 15 april 1945, twaalf dagen na het overlijden van Arthur Vanderpoorten, bevrijden Britse troepen het kamp van Bergen-Belsen. De gruwel die ze aantreffen, valt niet met woorden, noch met foto's te omschrijven. Om de tyfusepidemie te bestrijden worden alle barakken platgebrand. De Belgische parlementaire delegatie die de Duitse kampen tussen 27 mei en 3 juni 1945 bezoekt, kan dat met haar eigen ogen vaststellen.

Nadat zijn lichaam is teruggevonden, krijgt Arthur Vanderpoorten een graf in zijn thuisstad Lier in 1951. Een straat en een atheneum zullen er zijn naam dragen en aan het atheneum wordt er voor hem een standbeeld opgericht. Tussen 1955 en 1987 is een Stichting Arthur Vanderpoorten actief die zich toelegt op televisie-uitzendingen voor de openbare omroep.

Meer weten?