Ten dienste van de Senaat en het vaderland
De lotgevallen van Jean Braem, Fernand Dustin en Luc Somerhausen

Op dinsdag 31 juli 1945 vangt de namiddagzitting van de Senaat op een wat ongebruikelijke manier aan. Kort na de opening van de vergadering staan de senatoren recht, terwijl de personeelsleden van de assemblee vooraan, aan beide kanten van het spreekgestoelte zijn samengestroomd.

Senaatsvoorzitter Robert Gillon legt uit dat de voorbije oorlog de diensten van de Hoge Vergadering niet heeft gespaard. Zijn eerste onheilstijding betreft Jean Braem, een jonge, talentrijke kracht binnen de griffiedienst. Tijdens de bezetting is hij gearresteerd en gedeporteerd wegens zijn rol in de Belgische inlichtingendiensten. Op 7 april evenwel is Braem omgekomen in één van de laatste evacuatietransporten. Een vergelijkbaar lot is beschoren aan Fernand Dustin, kamerbewaarder en oud-strijder van de "Groote Oorlog". Hij heeft zijn zoon bijgestaan in clandestiene missies, maar is, net als Braem, naar Duitsland weggevoerd en bezweken onder de wandaden van de vijand.

Terwijl Gillon die hulde uitspreekt, is een ander gedeporteerd personeelslid nog herstellende. Het gaat om Luc Somerhausen, redacteur bij het Beknopt Verslag. Hij heeft er een meedogenloos, uitputtend traject opzitten. Zijn plaats aan de verslagtafel kan hij pas twee maanden later weer innemen.

Wie waren Jean Braem, Fernand Dustin en Luc Somerhausen? In welke omstandigheden en op welke manier zijn ze in dienst van de Senaat gekomen? En waarom hebben ze hun inzet tijdens de Tweede Wereldoorlog zo zwaar - in twee gevallen zelfs met hun leven - betaald?

In dienst bij de Senaat

Tijdens het interbellum neemt de werklast van de Senaatsdiensten toe. Het aantal senatoren loopt op. Er komen meer redevoeringen, meer interpellaties, meer naamstemmingen en meer zittingen. Van meer mankracht is niet meteen sprake. Toch zijn hier en daar nieuwe aanwervingen onvermijdelijk.

Einde 1928 wordt er een redacteur toegevoegd aan het Beknopt Verslag. Wie aan die publicatie meewerkt, kan buitenshuis een andere hoofdbezigheid blijven uitoefenen. Vooral het beroepsmilieu van de journalisten en publicisten komt in aanmerking. Tegen die achtergrond zijn binnen de ploeg van het Beknopt Verslag de politieke evenwichten zeker van belang. De nieuwe redacteur dient bij voorkeur van socialistische strekking te zijn. Het wordt Luc Somerhausen, geboren te Hoeilaart op 26 augustus 1903. Hij is gunstig geklasseerd in de geschiktheidsproef en mag per 1 januari 1929 in dienst treden.

Afkomstig uit een liberaal milieu, kiest Luc Somerhausen al op vrij jonge leeftijd voor het socialisme. In 1926 behaalt hij een licentie politieke wetenschappen aan de ULB. Hij wordt journalist voor een aantal persorganen van de Belgische Werkliedenpartij (BWP). Ook na zijn aanstelling bij de Senaat blijft Somerhausen publiceren, onder meer omtrent de geschiedenis van het marxisme. Daarnaast bekleedt hij leidende functies binnen de Brusselse theaterwereld.

Begin 1931 is er een nieuwe functie van attaché vacant bij de Griffie van de Senaat. Jean Braem, geboren te Antoing op 28 januari 1906, is één van de beste kandidaten. Hij wordt tot attaché benoemd per 1 juli 1931.

Braems adelbrieven zijn veelbelovend. Aan de ULB heeft hij niet alleen een doctoraat in de rechten behaald, maar zich ook - en met succes - bekwaamd in de klassieke filologie en politieke wetenschappen. Bovendien heeft Braem de eed als advocaat afgelegd en is hij ingeschreven bij de balie te Brussel. Op 1 juli 1935 wordt hij bevorderd tot onder-bureauchef en drie jaar later tot bureauchef bij de Griffie.

Einde 1933 heeft de verwarmingsdienst behoefte aan een bode-schoonmaker. Oud-strijder Fernand Dustin, geboren te Sint-Joost-ten-Node op 16 december 1894, valt aanvankelijk uit de boot. Hij heeft evenwel sinds geruime tijd geen vast werk meer en één van zijn kinderen verkeert in wankele gezondheid. Bovendien is Dustin waarschijnlijk één van de laatste oud-strijders die in 1933 voor een benoeming in aanmerking komt. Aan de andere kant zal de hoofdkamerbewaarder binnenkort met pensioen gaan. Om die redenen komt het nu reeds tot een vervanging aan de basis. Dustin wordt per 1 januari 1934 tot bode benoemd. Enkele jaren later wordt hij bode-schoonmaker en vervolgens kamerbewaarder.

Fernand Dustin heeft bij het Belgische leger gediend van 1913 tot 1919. Sinds het najaar van 1914 is hij in het Nederlandse Zwolle geïnterneerd. Begin 1915 raakt hij daar weg en voegt hij zich weer bij het Belgische leger. Aan het front schopt hij het tot sergeant. In het najaar van 1918 neemt Dustin deel aan het grote bevrijdingsoffensief. Het levert hem twee medailles en zes frontstrepen op.

Aan het einde van de jaren dertig neemt de Senaat schikkingen met het oog op een nieuwe Duitse bezetting. Als het zover komt, moeten de leden van het Bureau en een vertegenwoordiger van elke fractie de regering volgen, desnoods naar het buitenland. Hetzelfde geldt voor de personeelsleden die nodig zijn voor hun ondersteuning. Hun collega's kunnen ter beschikking van een andere openbare dienst worden gesteld.

Na de Duitse inval van 10 mei 1940 verlaten Braem en Somerhausen samen met andere leden en personeelsleden de hoofdstad. Ze gaan mee naar Frankrijk en bereiken uiteindelijk Limoges. Zodra de Franse nederlaag in juni 1940 een feit is, laat de Belgische regering evenwel zoveel mogelijk landgenoten terugkeren. Onder hen Jean Braem en Luc Somerhausen. Fernand Dustin is vermoedelijk steeds in België gebleven.

Dubbellevens binnen Winterhulp

Om de schade van de bezetting voor de bevolking te beperken, komt einde oktober 1940 Winterhulp tot stand. Een Belgisch initiatief waaraan de bezetter zijn goedkeuring hecht. Het Centraal Uitvoerend Comité van Winterhulp houdt kantoor aan het Koningsplein te Brussel en heeft behoefte aan mankracht. Ook de Senaat krijgt in die zin een verzoek.

De bureauleden van de Senaat die in België zijn gebleven, betuigen hun instemming. Elke ambtenaar ("fonctionnaire") en bediende ("agent") mag meewerken aan Winterhulp, maar blijft wel personeelslid van de Senaat. In dezelfde periode worden collega's ter beschikking gesteld van nog andere instanties.

Zowel Jean Braem als Luc Somerhausen en Fernand Dustin worden aan Winterhulp "uitgeleend". Braem staat de voorzitter van Winterhulp bij als secretaris, Somerhausen laat zich in met de propaganda en Dustin zet zijn werkzaamheden als kamerbewaarder verder. In hun nieuwe werkkring ontmoeten ze andere overheidsdienaren die net als zij van hun normale werk zijn beroofd. De werksfeer is veeleer anti-Duits, de voedingsbodem voor verzetsactiviteiten gunstig.

Wie "iets wil doen" tegen de bezetter, spreekt betrouwbare vrienden of collega's aan. Op die manier komen verzetskernen tot stand die in vele gevallen ook verstrengeld raken met de wereld van de inlichtingen. De geallieerde legerleiding en de Belgische regering in ballingschap zijn immers uit op zoveel mogelijk informatie. Vanuit Londen brengt de Belgische Staatsveiligheid een coördinatie op gang. Vanaf 1941 komen permanente radioverbindingen tot stand en worden parachutisten met speciale opdrachten gedropt. Als jurist, oud-strijder of antifascist hebben Braem, Dustin en Somerhausen elk hun redenen om hun steentje bij te dragen.

Jean Braem is begaan met de parachutisten die boodschappen en opdrachten meebrengen uit Londen. Binnen het netwerk Samoyède houdt hij zich bezig met informatie, propaganda en het voorbereiden van de bevrijding. Bij zich thuis laat hij een geparachuteerde agent onderduiken met wie hij nauw samenwerkt. Bovendien staat Braem in verbinding met de leider van het netwerk.

Adolphe, de zoon van Fernand Dustin, wordt in Groot-Brittannië opgeleid tot marineofficier en in september 1942 naar België gestuurd. In het raam van het netwerk Banter verzekert hij de radioverbindingen met Londen. Ondertussen is Adolphe weer bij zijn ouders te Sint-Gillis ingetrokken. Kennelijk knijpt zijn vader niet alleen een oogje dicht, maar biedt hij af en toe ondersteuning bij Adolphes inlichtingenwerk.

Einde oktober - begin november 1942 treedt Luc Somerhausen toe tot het netwerk Wim. Wim ziet het leven door toedoen van de Nederlandse koningin Wilhelmina en laat inlichtingen uit het bezette Nederland via Belgische koerierslijnen naar Groot-Brittannië doorsluizen. Somerhausen zoekt onderdak voor Belgische en Nederlandse parachutisten en bezorgt hun valse papieren.

Normalerwijze maken inlichtingenagenten of -helpers slechts van één kleine cel deel uit en hebben ze enkel contacten met hun eigen overste en ondergeschikten. Informatie-uitwisseling met andere netten is a fortiori uitgesloten. Toch blijkt Somerhausen ook actief te zijn binnen de cel van Braem.

Op hun activiteiten, "spionage" in de ogen van de Duitse bezetter, staat de doodstraf. Wie erbij betrokken is, kan worden gedeporteerd zonder sporen achter te laten in het land van oorsprong. Maar na een arrestatie volgen eerst brutale ondervragingen.

Braem en zijn collega's staan dagelijks bloot aan de angst. De angst om te worden opgepakt en gefolterd. De angst om door te slaan bij de ondervragingen en namen van anderen te verklappen. De angst om voor het executiepeloton te belanden of te bezwijken in een concentratiekamp. Wie kunnen ze in hun dubbelleven vertrouwen en wie niet? Bij Winterhulp is een zekere Marie Tollenaere werkzaam. Zij is daar gedetacheerd door de Banque du Congo Belge. De blonde Gentse loopt tegen de veertig en is nogal vriendelijk in de omgang. Tezelfdertijd is ze de maîtresse van een Duitse officier. Van de Gestapo krijgt ze geld in ruil voor inlichtingen.

Arrestaties

Op 20 mei 1943, om 9.00 uur, doet de Geheime Feldpolizei een inval aan het Brusselse Koningsplein. Kamerbewaarder Fernand Dustin wordt opgepakt en meegenomen. In zijn woning hebben Duitse agenten een pakje met een revolver en foto's aangetroffen, opgeborgen door zijn zoon. Dustin wordt opgesloten in de gevangenis van Sint-Gillis.

Acht dagen later is het de beurt aan Luc Somerhausen. Eén van zijn medewerkers is opgepakt en hij wil zijn overste op de hoogte brengen. Bij diens woning aangekomen, wordt Somerhausen zelf aangehouden. Ook hij wordt naar de gevangenis van Sint-Gillis overgebracht.

In januari 1944 worden verscheidene leden van Samoyède gearresteerd. Na de arrestatie van zijn chef ontvangt Jean Braem verschillende personen die beweren namens hem te spreken. Eén van hen is een agent-provocateur die Braem in zijn kantoor aan het Koningsplein arresteert op 30 maart 1944. Braem ondergaat in eerste instantie hetzelfde lot als zijn collega's, namelijk opsluiting in de gevangenis van Sint-Gillis.

Deportaties

Op 17 september 1943 wordt Fernand Dustin samen met andere gevangenen uit Sint-Gillis op een trein gezet. Hun bestemming is het Strafgefangenenlager van Esterwegen, ook kamp VII Esterwegen genoemd, in Niedersachsen. Enkele maanden later, op 21 maart 1944, wordt hij overgebracht naar het Zuchthaus van Bayreuth.

Op 10 maart 1945 gaat Dustin in een vrachtwagen zijn laatste bestemming tegemoet, het kamp van Flossenbürg. Dat kamp is gelegen nabij de grens met Tsjechië en geldt als een "dal des doods". Dustin wordt met grote brutaliteit onder de douches gejaagd. Daar krijgt hij afwisselend koude en warme waterstralen over zich heen. Na een medisch onderzoek wordt hij geschoren en ingesmeerd met creoline. Ten slotte ontvangt Dustin zijn gevangenisplunje, een rode driehoek en zijn inschrijvingsnummer 86.469.

Blijkbaar moet Dustin te Flossenbürg dwangarbeid verrichten. In de steengroeve vinden velen de dood. Bovendien is het voedsel te Flossenbürg tot een minimum beperkt. In alle barakken sterven er gevangenen ten gevolge van slagen. Het crematorium werkt dag en nacht en de sfeer is huiveringwekkend. In die omstandigheden laat Dustin het leven op 13 april 1945.

Luc Somerhausen verlaat België enkele weken later dan Dustin. Begin oktober 1943 wordt ook hij naar het kamp VII Esterwegen gestuurd. Samen met andere Belgische medegevangenen richt hij er de vrijmetselaarsloge Liberté Chérie op.

Na een verblijf in andere detentieplaatsen wordt Somerhausen in september 1944 met één van de laatste transporten vervoerd naar het concentratiekamp van Sachsenhausen, ten noorden van Berlijn. Hij wordt er voor dwangarbeid ingezet bij de wapenfabrieken Heinkel-Werke Oranienburg. Op 21 april 1945 moeten hij en de overblijvende gevangenen Sachsenhausen verlaten. Hij wordt op dodenmars gestuurd richting de Noord-Duitse havenstad Lübeck. Het plan om de gevangenen van Sachsenhausen aldaar op schepen te zetten en te laten verdrinken, gaat evenwel niet door. De SS'ers die zijn groep moeten bewaken, kiezen het hazenpad in de nacht van 3 op 4 mei 1945. Somerhausen keert op 21 mei 1945 naar België terug.

Jean Braem zit in het eerste grote treinkonvooi dat de bezetter in 1944 vanuit België naar het concentratiekamp van Buchenwald inlegt. Na een lange, uitputtende tocht bereikt hij dat kamp op 8 mei 1944. De ontvangst in Buchenwald is uiterst ruw. Na het inwijdingsritueel wordt Braem ingeschreven als nummer 49.267. Net als vele Belgen die er dat jaar aankomen, wordt hij na korte tijd overgebracht naar het gevreesde Dora-complex. Daar zet nazi-Duitsland, in het grootste geheim, politieke gevangenen in bij het graven van ondergrondse tunnels en bij de productie van vergeldingswapens. De levenscondities in de tunnels zijn inderdaad verschrikkelijk, de geëiste arbeidsinspanningen uitputtend. Braem komt uiteindelijk in het bijkamp van Ellrich terecht, het ergste van allemaal. Vermoedelijk moet hij er, zoals de meeste landgenoten, zwaar lichamelijk werk verrichten en worden honger en schaarste zijn deel. Vanaf januari 1945 wordt de situatie er uiterst penibel.

Bij de evacuaties van de kampen laten velen het leven. In de nacht van 6 op 7 april 1945 gebeurt dat ook met Braem, die vanuit Ellrich is geëvacueerd.

Epiloog

Het stoffelijk overschot van Fernand Dustin wordt verbrand in het crematorium van Flossenbürg. Op 23 april 1945, tien dagen na zijn overlijden, bevrijden Amerikaanse troepen het kamp.

In de Senaat wordt Jean Braem postuum bevorderd, eerst tot onderdirecteur en vervolgens tot directeur. Pogingen om zijn stoffelijk overschot terug te vinden, lopen op niets uit.

Naar aanleiding van hun activiteiten voor de Belgische Staatsveiligheid worden Jean Braem en Luc Somerhausen erkend als inlichtings- en actieagent, de eerste in de graad van luitenant, de tweede in de graad van adjudant.

Luc Somerhausen hervat zijn loopbaan in de Senaat en brengt het op 1 januari 1952 tot directeur van het Beknopt Verslag. Op 25 januari 1972 neemt hij voor de laatste keer plaats aan de verslagtafel in het halfrond, alvorens met pensioen te gaan. Sinds zijn terugkeer uit Duitsland heeft Somerhausen zich onverdroten ingezet voor de politieke gevangenen, weerstanders en oud-strijders. Begin jaren zestig vertegenwoordigt hij de Unie van de Inlichtingen- en Actiediensten in het Comité de Contact des Associations patriotiques. Hij staat aan de wieg van het Navorsings-en Studiecentrum voor de Geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog, thans CegeSoma, en vervult er leidende functies. Somerhausen overlijdt te Elsene op 5 april 1982.

Meer weten?